Aby w pełni zrozumieć zagadnienie najczęstszych zaburzeń rozwoju mowy, konieczne jest poznanie takich pojęć, jak mowa oraz jej rozwój i zaburzenia.Wyjaśnie tych pojęć stanowi wstępną część artykułu. W drugiej części omówione zostały konkretne zaburzenia rozwoju mowy.
W Encyklopedii Języka Polskiego pod red. S. Urbańczyka autorzy przedstawiają „mowę” pod hasłem „język” jako system znaków służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności”. Prof. dr hab. Stanisław Grabias mową nazywa zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek, poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym użytkownikom życia społecznego. Stawia on znak równości pomiędzy mową a „zachowaniami językowymi”. Wyróżnia mowę wewnętrzną („tekst pomyślany”) i zewnętrzną („tekst zorganizowany w postać dźwiękową”).
Powstało wiele teorii mówiących o sposobach nabywania umiejętności językowych, jednak każda z nich dostrzega konieczność ich kształtowania. Stąd w ujęciu psycholingwistyki język dziecka rozpatruje się jako odrębny system, który jest indywidualnie tworzony przez konkretne dziecko w procesie rozwoju mowy. Jednocześnie jest to proces uniwersalny, gdyż niezależnie od kultury i wychowania, występują te same stadia rozwoju języka.
Ojciec polskiej logopedii Leon Kaczmarek wyróżnił następujące okresy rozwoju mowy:
- melodii (0-1 rok życia),
- wyrazu (1-2 rok życia),
- zdania (2-3 rok życia),
- swoistej mowy dziecięcej (3-7 rok życia).
Podczas oceny rozwoju mowy twórcy klasyfikacji ICD-10, czyli Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, zalecają zwracanie uwagi na: ilość i jakość wymawianych dźwięków, formy realizacji głosek, wymowę głosek w różnych sąsiedztwach fonetycznych i pozycjach w wyrazie, zasób słownictwa czynnego i biernego, dobór i umiejętność stosowania słów zastępczych, budowę wypowiedzi, strukturę zdania i posługiwanie się formami gramatycznymi, rozumienie przez dziecko wypowiedzi innych osób, rozumienie mowy dziecka przez otoczenie.
Warto w tym miejscu rozróżnić zaburzenie od zakłócenia, gdyż zaburzenie „sugeruje patologiczny charakter obserwowanego zjawiska, natomiast pojęcie zakłócenia wskazuje, że zjawisko jest jedynie normalną odmianą rozwoju, wynikającą z indywidualnego tempa, rytmu i dynamiki rozwoju psychomotorycznego jednostki.
Tomasz Zaleski w „Diagnozie i terapii zaburzeń mowy” przedstawił ustalenia komisji Międzynarodowego Towarzystwa Logopedów i Foniatrów oraz Europejskiej Unii Foniatrów, dotyczących zaleceń, którymi warto się kierować podczas klasyfikowania zaburzeń mowy. Zaproponował, by wziąć pod uwagę specyficzne opóźnienia oraz zaburzenia rozwoju mowy. W takim rozumieniu opóźnienie rozwoju mowy (opóźnienie rozwoju mowy czynnej) spotykane w literaturze amerykańskiej pod hasłem specific language impairment (SLI) jest to opóźnienie rozwoju mowy, które zazwyczaj samoistnie ustępuje około 4-5 roku życia. Skutkiem tego mogą być opóźnienia w artykulacji czy kłopoty w nauce pisania i czytania.
Przy analizie problemu zaburzeń rozwoju mowy warto zwrócić uwagę na charakter i stopień opóźnienia, warunki rozwoju mowy, etiologię, objawy i rokowanie. Wartym poznania jest podział opóźnień na samoistne i niesamoistne.
Logopedyczna klasyfikacja Stanisława Grabiasa
1. Zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi: procedurą logopedyczną jest budowanie kompetencji językowej, komunikacyjnej i kulturowej (usprawnianie realizacyjne staje się procedurą wtórną). Do tej grupy zaliczamy: głuchotę i niedosłuch, alalię i jej wycofujące się stadium – dyslalię, oligofazję;
2. Zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach): procedurą logopedyczną jest usprawnienie realizacji niektórych prozodycznych komponentów ciągu fonicznego:
a) zaburzenia realizacji fonemów (dysglosja),
b) zaburzenia realizacji ciągu fonicznego (mowa bezkrtaniowców, giełkot, jąkanie),
c) zaburzenia realizacji fonemów i ciągu fonicznego (anartria i dyzartria).
3. Zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego: procedurą logopedyczną jest odbudowywanie wszystkich typów kompetencji i usprawnianie realizacji (afazja, schizofazja).
Najczęściej występujące zaburzenia rozwoju mowy
Najczęstszymi zaburzeniami są dyslalie i opóźnienia rozwoju mowy. „Dyslalia (z grec. dys – ‘zaburzenie’, lalia – ‘mowa’) to ogólne pojęcie stosowane przy określeniu różnych postaci wad wymowy. Etiopatogeneza nastręcza jednak kłopotów, gdyż nie ma jednomyślności czy każde zaburzenie w płaszczyźnie segmentalnej powinno być określone mianem dyslalia. Wady zaliczane do dyslalii są jednocześnie najczęściej spotykane w praktyce logopedycznej. Wśród nich wyróżniamy:
- sygmatyzm (nieprawidłowa realizacja głosek detalizowanych),
- rotacyzm (nieprawidłowa realizacja głoski r),
- kappacyzm (nieprawidłowa realizacja głoski k),
- gammacyzm (nieprawidłowa realizacja gloski g),
- lambdacyzm (nieprawidłowa realizacja l),
- betacyzm (nieprawidłowa realizacja głoski b)
- mowę bezdźwięczną (zastępowanie głosek dźwięcznych ich bezdźwięcznymi odpowiednikami),
- inne odchylenia od normalnej artykulacji.
